Binaları zelzeleye dayanıklı hale getiren teknolojiler neler?7,7 ve 7,6 büyüklüğündeki iki büyük sarsıntı, ülkemizde on binlerce vatandaşın vefatına yol açtı. Ve ne acıdır ki, bir defa daha zelzelenin değil kusurlu binaların can kaybına yol açtığına tanık olduk. Şimdi ise gözler, zelzeleye dayanıklı yapıların nasıl inşa edileceği mevzusuna çevrilmiş vaziyette… Peki zelzelenin tesirini eksiltmeyi amaçlayan dayanıklı binalar inşa etmek için hangi yöntemler kullanılıyor? En emin olanı hangisi? Uzmanlar hurriyet.com.tr’den İsmail SARI’ya anlattı.Hepimizde derin yaralar oluşturan Kahramanmaraş merkezli zelzelelerde yeni apartmanların dahi yerle bir olması bina güvenliği standartlarını yine gündeme getirdi.Çevre, Şehircilik ve İklim Farklılığı Bakanlığınca yapılan ilk zarar tespit çalışmalarına göre, zelzelelerde en çok zarar alan yerler; Gaziantep’in Nurdağı, Adıyaman’ın Merkez, Kahramanmaraş’ın Dulkadiroğlu ve Hatay’ın Antakya ilçeleri oldu.‘DAHA ÖNCEKİLERDE MALZEME NİTELİKSİZ, YENİLERDE MÜHENDİSLİK MAKÛS’Zelzelede devrilen binaları yerinde araştıran bir uzmanlar takımı içinde yer alan İstanbul Teknik Üniversitesi İnşaat Fakültesi Öğretim Abonesi Doç. Dr. İsmail Dabanlı’ya sahadaki gözlemlerini sorduğumda, “Tamamen göçen binaların büyük bir çoğunluğu 1999 evveli inşa edilen yapılar. Yeni olup göçen de çok fazla bina var. Bunlarda ciddi biçimde makûs malzeme kullandığını söyleyebilirim” dedi.Önce Hatay’ı ziyaret eden, şu anda da Kahramanmaraş’ta tahlillerde bulunan Doç. Dr. Dabanlı şu izlenimleri paylaştı:“Çoğu binada düşük nitelikli beton kullanılmış. Gördükçe inanamıyoruz. Yeni binalarda ise imalat yanılgılarından kaynaklı göçmeler reelleşmiş. Fazla derecede düşük mühendislik hizmeti almış hepsi… Çoğu bina ayakta ama ayakta kalanların da bir kısmı gözle görülür biçimde zarar almış… Misalin Kahramanmaraş’taki Ebrar Sitesi’nde 8 blok 320 daire un ufak serilmiş. Sütunlardan parçaları elinize aldığınızda ayrılıyor.”‘KAYALARIN KOPUP DÜŞMESİ NETİCEYİ OLUŞAN ZARARLAR DA VAR’Hatay’da da pek çok binada millet arasında ‘düz demir’ olarak öğrenilen çelik kullanıldığının altını çizen Doç. Dr. İsmail Dabanlı, şehirde kaya düşmesinden kaynaklı zararların da olduğuna vurgu yaparak, “Hatay’ın bazı bölgelerinde zelzeleden çok hasar görmeyen ama çok büyük kayaların kopup düşmesi neticeyi zarar alan konutlar gözlemledik. Bu da bu zelzelede ortaya çıkan ve sıçranmaması gereken bir zarar tipi” ifadelerini kullandı.İstanbul Teknik Üniversitesi ile ortak yürütülen çalışma sebebiyle Macaristan’dan gelen Budapeşte Teknoloji ve Ekonomi Üniversitesi İnşaat Mühendisliği Fakültesi’nde görevli Doç. Dr. Attila Laszlo Joo’ya izlenimlerini sorduğumda ise “Gördüğüm kadarıyla çok daha önceki yapılar göçtü. Fakat devrilen çoğu yeni binaya bakıldığında imalat kusurları ön tasarıya çıkıyor. Bu da çok düşündürücü” dedi.Peki imalat mevzusu nasıl daha iyi hale gelebilir? Yaşadığımız facianın ardından gözler, zelzeleye dayanıklı yapıların nasıl inşa edileceği mevzusuna çevrilmiş vaziyette. Zelzelelerin tesirini eksiltme amacıyla yapılarda kullanılan pek çok değişik yöntem var. Bunların en başında da sismik yalıtkanlar geliyor…MACAR MÜHENDİS: ‘YALITKAN ÇOK TEHLİKESİZ FAKAT BİNALAR UYGUN MÜHENDİSLİK TEKNİĞİNE GÖRE YAPILSA ZATİ ZELZELEYE KARŞI DAYANIKLI OLUR’Doç. Dr. Attila Laszlo Joo sismik yalıtkanlarla alakalı, “Zelzeleye karşı uygulanabilecek çok tehlikesiz ve özel bir yöntem… Kamu binaları, mektepler ve büyük projelerde kullanılması gerekir. Minik çaplı binalar için de kullanılabilir ama bu binalar uygun mühendislik tekniğine göre yapılsa zelzeleye karşı dayanıklılığı zati yeterli seviyede olacaktır” ifadelerini kullandı.Doç. Dr. Attila Laszlo Joo solda, Doç. Dr. İsmail Dabanlı ortada‘YENİ ZELANDA’DAKİ ZELZELE SONRASI ALAKA ARKASIYDI’Bu noktada yanıt bekleyen en ehemmiyetli sual şu: Sismik yalıtkan zelzeleye karşı yüzde 100 koruma sağlıyor mu? İTÜ İnşaat Fakültesi, Yapı ve Zelzele Mühendisliği Laboratuvarı’nda görevli Prof. Dr. Ercan Yüksel, bu soruma, “Yüzde 100’e yakın bir biçimde koruma sağlar” diye cevap verdi ve genel olarak yalıtkan sistemi ile alakalı şu bilgileri paylaştı:— Yalıtkan, şu an dünya zelzele teknolojisinde gelinen en son evrelerden bir tanesi. 2011’de Yeni Zelanda’da alana gelen Christchurch zelzeleyi ve ardından yaşanan büyük çaplı Japonya zelzelelerinden sonra bu teknolojiye alaka oldukça çoğalmış vaziyette… Genelde değişik çalışma ilkelerine sahip olsa da yalıtkanları büyük dış saha öteleme veya gidip-gelme hareketi yapma kabiliyetine sahip olan özel vasıtalar olarak belirleyebiliriz. Bunlar bazen kauçuktan yapılıyor bazen de iç içe oturan iki çelik çanağın birbiri içerisinde kayması biçiminde oluşturuluyor.— Yapının taşıyıcı sistemleri arasına yerleştirilen sismik yalıtkanlar, binanın salınım periyodunu artırarak devirici özellik taşıyan kritik bölgeden uzaklaşmasını ve yatay zelzele güçlerinden asgari biçimde etkilenmesini sağlıyor. Yalıtkanlar yapıda uygun görülen sütunların ve betonarme perdelerin altlarına yerleştirilerek, yapının zemin ile olan dolaysız etkileşiminin önüne geçiyor. Böylece zelzele sırasında alana gelen hareketlerin büyük kısmı yalıtkanın olduğu yerde kalıyor. Üst kattaki hareketler ise ehemmiyetli miktarda küçülüyor.‘GENEL KABA İNŞAAT MALİYETİNİN YÜZDE 10-20 ARASINDA ÇOĞALMASINA NEDEN OLUYOR’Elbistan Devlet Sağlık Kurumu, Hatay Dörtyol Devlet Sağlık Kurumu, Malatya Kadın Doğum ve Çocuk Sağlık Kurumu ve Battalgazi Devlet Sağlık Kurumu binaları iki devirici zelzeleye karşın dimdik ayakta kaldı. Bu binaların ortak özelliği temellerinde sismik yalıtkan kullanılmış olması…Peki genelde kamu binalarında karşımıza çıkan bu teknoloji klasik binalarda da uygulanabilir mi, çok mu maliyet yüküne neden olur?Prof. Dr. Yüksel, yalıtkanların tüm binalarda kullanılmasının ‘kavrayış ve alışkanlık ilkesiyle’ ilgili olduğunun altını çizerek maliyet açısından çok büyük yük getirmediğine vurgu yaptı:“Yalıtkanlar her binaya uygulanabilir. Genel kaba inşaat maliyetinin yüzde 10-20 arasında çoğalmasına neden olur. Bu da basitçe tolere edilebilecek bir maliyet… Sismik yalıtkanlar, binaya sonradan da dâhil edilebiliyor ama bu harekât maliyet yükünü azıcık daha artırabilir. Yeter ki bu yapı teknolojisinin ülkemizdeki yaygınlığı iyi misallerle kendini göstersin… Oldukça ehemmiyetli ve tehlikesiz bir sistem…”Türkiye’de 20 noktada etkin olan, 13 noktada da inşaatı devam eden şehir sağlık kurumuları ‘sismik yalıtkan’ ile zelzeleden korunuyor AMORTİSÖR DE ZELZELEYE KARŞI EHEMMİYETLİ BİR KALKANZelzeleye dayanıklı binada ‘amortisörlü’ çözümler olduğuna dair de çok fazla bilgi var. Prof. Dr. Yüksel’e “Bu sistem de yalıtkan sisteminin bir parçası mı?” diye sorduğumda “azıcık değişik” olduğunu söyledi: “Amortisör denilen şey hakikatinde sönümleyici… Bina imal evresinde değişik malzemelerden yapılan özel Yay ve çelik gibi sönümleme personelleri oluyor. Bu sistemi yapının sismik yalıtım katında ya da yalıtkanlara destek olarak kullanabileceğiniz gibi bazen yapının katlarında da kullanabiliyorsunuz. Son yarıyılda bu sistem çağdaş ve yenilikçi kuvvetlendirme yöntemlerinden biri olarak yaşamımıza girdi. Zelzeleye karşı oldukça ehemmiyetli bir kalkan…”KARBON ELYAF DA EHEMMİYETLİ BİR BİNA TEKNOLOJİSİZelzeleye karşı geliştirilen bina teknolojilerinden bir değişiği de karbon elyaf… Bu sistemin de en az 7 büyüklüğündeki bir zelzeleye karşı katlanabildiğine söyleniyor. Peki karbon elyaf bütün olarak nedir? Gerçekten de büyük bir zelzeleye karşı koruma sağlıyor mu?Prof. Dr. Ercan Yüksel, “1999 zelzelelerinden sonra yevmiye yaşamımıza giren ehemmiyetli teknolojik mahsullerden biri… Burada çeliğe göre dört veya sekiz kat daha mukavim olan bir malzeme kumaş formatında üretiliyor. Daha sonra bunu epoksi reçinesiyle kullanmak istediğiniz yapı personelleri üzerine uyguluyorsunuz” dedi. Prof. Dr. Yüksel, şöyle devam etti:— 1999 zelzeleyi sonrasında bu mevzuyla alakalı Yapı ZELZELE Mühendisliği Laboratuvarı olarak çok çalışma yaptık. Karbon elyaf şu an, yürürlükte olan 2018 zelzele idaremeliğinde bir kuvvetlendirme yöntemi olarak yer alıyor.— İki değişik kullanım biçimi bulunuyor. Birincisi sütun ve kirişleri bu kumaşlarla sarmak suretiyle betonun biçim değiştirme kapasitesini artırıyoruz. Biçimi de gevrek bölme duvarlarını bu cins personellerle abluka etmek veya üzerlerinde yapışkan olarak kullanmak suretiyle yapınıza ciddi olarak dayanıklılık kazandırmış oluyorsunuz. Her ikisi de oldukça tesirli yöntemler.Bu sistemin kaç büyüklüğündeki bir zelzeleye karşı koruma sağladığına dair net bir şey söylemenin güç olduğunu belirten Prof. Dr. Yüksel, “Bu gidişatın azıcık da kullanım ölçüyü ve adedine bağlı olduğunu vurgulamak gerekir. Yapı içerisinde yer alan duvarların ölçüleri veya personellerinizin genel kesit özellikleri burada tanımlayıcı” ifadelerini kullandı.RADYE TEMEL NE KADAR TEHLİKESİZ?Artık çoğu binada radye temel kullanılıyor. Peki radye temel zelzeleye karşı tehlikesiz mi?Prof. Dr. Yüksel, bu tekniğin çok daha öncekinden de kullanıldığının ama 1999 Zelzeleyi sonrası yaygınlaştığının altını çizdi ve şu ehemmiyetli ayrıntıları paylaştı:— Eskiki yarıyılda genel her sütunun altına bir tekil temel ya da şerit temel uygulaması yapılırken Marmara Zelzeleyi sonrası izlenimler ve bilgi seviyemizin büyümesiyle yeni yarıyılda radye temel kullanılması arkasıydı. Bu sistemde binaların altını tamamen kaplayan, tam tasarı alanını örten ve yüksekliği yapı özelliğine bağlı olarak bazen 70 santimetre bazen 1 metre olabilen büyük beton temeller kullanılıyor.— Bu oldukça ehemmiyetli… Zelzeleyle beraber ortaya çıkma olasılığı olan değişik oturma ya da temel açılması gibi meseleleri ortadan kaldırıyor. Fakat her ne kadar ehemmiyetli olsa da tek başına yeterli olmayabilir. Özellikle zemin akışkanlaşması veya zemin taşıma gücünün çok yetersiz olduğu yerlerde tek başına yeterli olması çok güç. O zaman da kazık temeller gibi başka çözümleri devreye almak gerekiyor.